سیر تحول شهرنشینی ایران در دوره معاصر ( 1 )

سیر تحول شهرنشینی ایران در دوره معاصر ( 1 )
نویسنده: ایرج زاهدپور
کشورها برای رسیدن به رفاه و توسعه نیازمند برنامه ریزی هستند تا بتوانند نیازها و امکانات خود را در کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت پیش بینی کنند.
در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، هدف برنامه ریزی باید دستیابی همه جانبه و پایدار باشد. این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته هدف از برنامه ریزی تثبیت شرایط اقتصادی و استفاده همه جانبه از ظرفیت های موجود  همچنین جلوگیری از نوسانات بازار و تضمین اشتغال کامل است.(مصری، 1387: 20)
یکی از مهمترین مسائلی که امروزه در برنامه ریزی برای هر کشور می بایست مد نظر قرار گیرد برنامه ریزی جمعیت می باشد. در نیمه دوم قرن بیستم، مهم ترین چالش علمی و اجتماعی درخصوص برنامه ریزی جمعیت، رشد سریع و تمرکز فزایندة آن در یک یا چند نقطة شهری به خصوص در کشورهای جهان سوم بود.
نخست، غرب این پدیده را برجسته کرد و آن را نوعی ناهنجاری منجر به عدم تعادل و بی عدالتی در توزیع فرصت ها و ناکارآمدی نظام فرآیند نامید. به دنبال آن، کشورهای جهان سوم نیز به بحث در خصوص این پدیده برخاستند ودر جست وجوی راه های غلبه بر این مشکل برآمدند. (امکچی، 1383: 13)
•     امروزه ، جمعیت مردمی که در مناطق شهری زندگی می کنند، از تمام ادوار تاریخ انسان بیشتر است. روند شهرنشینی بازگشت ناپذیر است. تخمین زده شده است که جمعیت شهری دنیا تا سال 2025 دوبرابر شده و به بیش از 5 میلیارد خواهد رسید، که بیش از 90٪ این رشد در کشورهای در حال توسعه خواهد رسید.
•         همچنین براساس تخمین های سازمان ملل، 60درصد جمعیت جهان در سال 2030 در شهرها زندگی خواهند کرد که باعث تغییرات گسترده در سبک زندگی، کاربری زمین، تقاضا برای انرژی و دیگر منابع دیگر و همچنین فشار محیطی خواهد شد.
•     این رشد شتابان شهری به ویژه درشهرهای بزرگ موجب عدم تعادل در پراکنش جمعیت و نظام نامتعادل توزیع خدمات گردیده است: بنابراین برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران شهری را  با چالش جدی مواجه کرده است. به نظر می رسد با این رشد اجتناب ناپذیر جمعیت، بهینه ترین راه حل این است که با برنامه ریزی صحیح بتوان از سنگینی وزنه های جمعیتی جلوگیری کرد. در ایران نظیر بسیاری از کشورهای در حال توسعه این روند روز به روز در حال افزایش  است.
در ادامه سیرروند توسعه شهری و افزایش شهرنشینی در ایران بررسی خواهد شد.
     تعریف شهر
شهر مفهوم بسیار گسترده ای می باشد که از دیدگاه های مختلفی مورد بررسی می باشد .
دیدگاه تاریخی شهر در قدیم وظایف و خدماتی را انجام می داده و عملکرد آن حقوق، مزایا و برتری هایی را برای آن ایجاد می نموده است و به خاطر این امکانات درست در نقطه مقابل روستا قرار می گرفته است.
دیدگاه اجتماعی: شهر را می توان سکونتگاه دائمی، انبوه و نسبتاً بزرگی برای افرادی که از نظر اجتماعی نا همگون هستند تعریف کرد
از دیدگاه اقتصادی: شهر زیستگاه ساکنانی است که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی می کنند. تنوع اقتصادی از دیگر ویژگی های شهر است و بر دو پایه استوار است اول بر پایه وجود املاکی که به صورت سرمایه داری اداره می شوند و دوم بر پایه وجود بازار به مثابه مکان مبادله ثروت
دیدگاه آماری: بایستی فرقی عددی بین روستا و شهر معین باشد. اما در کشورهای مختلف اعداد متفاوتی برای تعریف شهر ارائه شده است. این اختلاف عددی جمعیت نشان می دهد که مفهوم شهر بر حسب نوع کشور، وضع جغرافیایی منطقه، سطح معیشت و درجه اقتصاد فرق می کند به طوری که نمی توان عددی ثابت را برای شهر شدن روستا تعیین کرد.
به طور کلی شهرنشینی و رشد شهری معلول عوامل چندی است. عموما 3 مورد را به عنوان عوامل موثر در رشد جمعیت شهرنشین در نظر می‌گیرند: 1- رشد طبیعی جمعیت شهر  2- مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها 3- تبدیل نقاط روستایی به شهر
در کل روند توسعه و رشد شهری در ایران در هفت مرحله قابل مطالعه و بررسی است :
•         بافت تاریخی، ایجاد و گسترش هسته اولیه
•         بافت قدیمی یا شکل گیری شهراسلامی
•         بافت میانی یا رشد آرام شهرها و شروع تغییرات کالبدی
•         بافت جدید یا رشد شتابان شهرسازی و گسترش بی حد شهرها
•         بافت اقماری یا گسترش ناپیوسته شهر
•         رشد متروپلی شهر همراه با ساخت شهرهای جدید